احمد شاکری: توجه به ماهیت و هویت ادبیات داستانی انقلاب رأس‌المال ماست

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مجمع ناشران انقلاب اسلامی، منانشر، احمد شاکری، نویسنده و منتقد ادبی، عصر دیروز در نشست «ادبیات با طعم انقلاب» در سالن یاس به موضوع جایگاه و اهمیت ادبیات انقلابی پرداخت. شاکری در این باره گفت: اکثر پژوهشگران معتقدند که ادبیات داستانی ایران پس از انقلاب اسلامی یک دورۀ جدیدی را آغاز کرد این دورۀ جدید راجع به یک خصوصیت هویتی و فرهنگی است. ادبیات داستانی انقلاب در دوران پس از انقلاب با یکسری تفاوت‌ها از جمله نسل نویسندگان جدید یا موضوعات جدید روبرو شد؛ اما نکته مهم این است که این تفاوت‌ها تا چه حدودی می‌توانند ادبیات انقلاب اسلامی را تهدید کند و پیش ببرد.
این منتقد ادبی ادامه داد: اگر شما در تاریخ انقلاب اسلامی نگاهی بیاندازید، می‌بینید که از ادبیات دفاع مقدس جریانی به وجود آمده به نام جریان ادبیات داستانی سیاه دفاع مقدس که این جریان تهدیدی برای جریان قبلی بوده است و آن مقولۀ نفوذی که مقام معظم رهبری بر آن تأکید دارند، در حوزۀ فرهنگی دقیقاً همین نکته است. در نتیجه، هیچ کدام از معیارهای نویسنده و راوی یا موضوع و مضامین ‌نمی‌توانند ادبیات اصیل انقلاب را با ادبیاتی که از این اصالت‌ها به دور است، تفکیک کنند. توجه به ماهیت و هویت ادبیات داستانی انقلاب رأس‌المال ماست؛ به این معنا که مهمترین و اولین مسئله‌ای است که ادبیات ما باید به آن پاسخ دهد.
احمد شاکری گفت: منظور از ادبیات انقلاب، رویکرد ماهوی و مکتبی است که مکتب ادبی دارد و این مکتب درونمایه و آبشخور معارف دینی و اندیشه‌های امام خمینی (ره) و آراء شهیدمطهری را شکل داد و منجر به انقلاب شد، بافت ادبیاتی شد که به آن ادبیات انقلاب اسلامی می‌گویند.
سپس محمد حنیف به تعریف داستان سیاسی اشاره کرد و پس از آن تاریخچه داستان سیاسی را برشمرد، سپس سابقه بحث تئوریک ـ آکادمیک داستان سیاسی را مرور کرد. وی همچنین مصداق‌های داستان سیاسی و رمان‌های سیاسی ممنوعه را نیز بیان کرد. ضمن اینکه در جملاتی به خاستگاه رمان و رابطه آن با سیاست نیز پرداخت.
وی با اشاره به داستان سیاسی و زیرگونه‌های آن اظهار کرد: نخست، داستان‌هایی که به مفهوم قدرت و سیاست و حکومت می‌پردازند. همچون «نون والقلم» جلال آل‌احمد و «کوری» ژوزه ساراماگو. دوم، داستان‌هایی که به درگیری گروه‌ها و سازمان‌های سیاسی با قوای اشغالگری خارجی می‌پردازند. همچون «خرمگس» لیلیان وینیچ و یا «آتش در خرمن» حسین فتاحی. سوم، داستان‌هایی که از طریق رمز و نماد به نقد نظام‌های سیاسی حاکم می‌پردازند و یا راه مبارزه ارائه می‌کنند همچون «قلعه حیوانات» جورج اورول و «ماهی سیاه کوچولوی» صمد بهرنگی. چهار، داستان‌هایی که به صورت واقع‌گرایانه به نقد نظام‌های سیاسی می‌پردازند، همچون «شوخی» میلان کوندرا و «روزهای برفی» قاسمعلی فراست.
پنج، داستان‌هایی که به درگیری گروه‌های داخلی با حکومت حاکم می‌پردازند. همچون «گفتگو در کاتدرال» ماریو بارگاس یوسا و «طبل آتش» شیرزادی. ششم، داستان‌هایی که با پرداختن به مصائب و مشکلات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مختلف مردم با نظام حاکم ستیز می‌کنند. همچون «خوشه‌های خشم» جان اشتاین‌بک و «عزاداران بیل» غلامحسین ساعدی. هفتم و... داستان‌هایی که به درگیری میان دو کشور می‌پردازند، همچون اغلب داستان‌های جنگی، داستان‌های جنگ‌های سرد و داستان‌هایی که در دفاع از سیاست‌های حاکمان نوشته می‌شود.
وی پس از آن طیف‌های مختلف داستان‌نویسی حرفه‌ای پیش از انقلاب را برشمرد و عنوان کرد: از طیف نخست، یعنی داستان‌نویسی کاملا سیاسی می‌توان به اسامی زیر اشاره کرد: بزرگ علوی، جلال‌آل احمد، احسان طبری، احمد محمود، منصور یاقوتی، علی‌اشرف درویشیان، صمد بهرنگی، فریدون تنکابنی و محمد مسعود. در طیف دوم یعنی داستان‌نویسان سیاسی که هرچند همپای نویسندگان طیف اول، بر سیاسی‌نویسی پافشاری نکرده‌اند، اما همواره در آثارشان نیم‌نگاهی به سیاست داشته‌اند که از آن جمله‌ می‌توان به تقی مدرسی، غلامحسین ساعدی، ایرج پزشکزاد، محمود اعتمادزاده (م.ا. به‌آذین)، سیمین دانشور، امیرحسن چهل‌تن و سیدمحمود قادر گلابدره‌ای، اسماعیل فصیح و محمود دولت‌آبادی اشاره کرد.
این داستانویس افزود: البته از این میان نویسندگانی چون چهل‌تن، دانشور، و فصیح پس از پیروزی انقلاب اسلامی تقریبا تمام تلاششان را در راستای سیاسی‌نویسی قرار دادند و در زمره داستان‌نویسان طیف اول بعد از سال 57 به‌شمار می‌آیند. اما نویسندگان طیف سوم، داستان‌نویسانی هستند که به طرح روشن و آشکار عقاید سیاسی انسان در داستان‌ها چنان علاقه‌ای نشان نداده و گرچه به قالب بیشتر از محتوا اهمیت داده‌اند، اما به طرح اندیشه‌های فلسفی و کلی در داستان‌ها علاقه‌مند بوده‌اند. این دسته از داستان‌نویسان کمتر به مصداق‌های عینی و حوادث اشاره کرده‌اند؛ از این دسته می‌توان به صادق هدایت، صادق چوبک، ابراهیم گلستان، ناصر تقوایی و هوشنگ گلشیری اشاره کرد.
تاریخ سیاسی در ادبیات داستانی در ایران
حنیف همچنین دوره‌های سیاسی که تاثیرات آشکاری بر انتشار و خلق داستان‌های سیاسی داشته‌اند به شرح زیر تقسیم‌بندی کرد:
ردیف           محدوده تاریخی دوره               ویژگی‌های سیاسی دوره
1 دوره اول: 1285 تا 1300ه.ش                 هرج و مرج و تمرین دموکراسی نیم‌بند
2 دوره دوم: 1301 تا 1320 ه.ش                استبداد، نوگرایی
3 دوره سوم: 1321 تا 1332 ه.ش              گریز از استبداد، آزادی به سوی دموکراسی
4 دوره چهارم: 1333 تا 1338ه.ش                 خفقان
5 دوره پنجم: 1339 تا 1342ه.ش               دموکراسی نیم‌بند
6 دوره ششم: 1343 تا 1355 ه.ش            خفقان و توسعه اجتماعی، اقتصادی
7 دوره هفتم: 1356 تا 1357ه.ش              فضای باز سیاسی، انقلاب
8 دوره هشتم: از 1358 تا 1359ه.ش          آزادی وسیع پس از انقلاب، توسعه کتابخوانی
9 دوره نهم: از 1360 تا 1367ه.ش              شرایط جنگی، درگیری داخلی،‌ محدودیت‌ها
10 دوره دهم: از 1368 تا 1376ه.ش           توسعه اقتصادی، زمینه‌های تساهل و تسامح
11 دوره یازدهم: از 1377 تا 1384ه.ش          اصلاحات، تسامح و تساهل
12 دوره دوازدهم: از 1385 تا 1392ه.ش         بازگشت به اصولگرایی
13 دوره سیزدهم: از 1392                            دوره اعتدال