با پدیدۀ رونویسی ترجمه مواجه هستیم

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مجمع ناشران انقلاب اسلامی، منانشر، مهدی صالحی، مدیرعامل انجمن ویرایش و درست‌نویسی، در نشست «ترجمه و زبان فارسی؛ ارتقا و انحطاط» که در غرفۀ مجمع ناشران انقلاب اسلامی در نمایشگاه سی‌ویکم کتاب تهران برگزار شد، گفت: «عمدۀ آثار ترجمه‌ای از زبان انگلیسی و درصد کمی از فرانسه و آلمانی ترجمه شده‌اند. یک بحث این است که این آثار چقدر با فرهنگ ما هماهنگ شده است؟ نکتۀ دیگر این است که چه کسی بر این ترجمه‌ها نظارت می‌کند؟ بحث دیگر این است که آیا تمامی آثار ترجمه‌ای نیازی از نیازهای جامعه را برآورده و دری را به روی اندیشمندان ما باز می‌کنند؟ خود مترجم چقدر متخصص و توانمند در آن حیطه است؟ گاهی برخی افراد باسابقه و شناخته‌شده با ناشرانی مواجه می‌شوند که کتاب تألیفی آن‌ها را حاضر نیستند چاپ کنند و می‌گویند فقط کتاب ترجمه‌ای تو را چاپ خواهیم کرد. یعنی ناشر تصور می‌کند که فقط از آثار ترجمه‌ای او در بازار استقبال می‌شود.»
مدیر عامل انجمن ویرایش و درست‌نویسی در ادامه افزود: «در سال گذشته با پدیدۀ رونویسی ترجمه مواجه بودیم که در بازار از آن استقبال می‌شد. برخی ناشران، کتاب دیگران را عیناً چاپ می‌کنند و با قیمت نازل می‌فروشند. گاهی نیز کمی عبارت‌ها را تغییر می‌دهند و به نام خود چاپ می‌کنند. این کار موجب می‌شود که اتفاقات و اشتباهاتی که در ترجمۀ اول رخ داده است، در رونویسی‌های بعدی نیز وجود داشته باشد. گاهی مترجم بخشی از متن را متوجه نمی‌شود و آن را در ترجمه حذف می‌کند. مثلاً در برخی رمان‌های ترجمه‌ای می‌بینیم که گاهی داستان پرش دارد و گویی بخشی از آن ترجمه نشده است. گاهی از نویسنده‌ها می‌شنویم که کتاب خودمان را دیده‌ایم که به صورت تقلبی چاپش کرده‌اند. ای کاش کارگروهی با همکاری مجمع ناشران انقلاب اسلامی و وزارت ارشاد و ادارۀ کتاب و حتی نهادهای امنیتی برای حفاظت از حق ناشر می‌داشتیم. باید ساز و کاری داشته باشیم که اگر ناشر یا نویسنده‌ای حقش ضایع شد، بتواند در جایی حق خود را پیگیری کند. حداقل در جهان اسلام می‌توانیم کنوانسیون و قوانینی در این راستا ایجاد کنیم.»
وی همچنین گفت: «ترجمه برای زبان فارسی و فرهنگ فارسی آورده و پیامدی دارد. یک نکته این است که بین زبان‌های گوناگون داد و ستد وجود دارد و با گسترش رسانه‌ها این فرآیند تسریع شده است. این نکته بین زبان فارسی و عربی بسیار قابل توجه است. در فضای رسانه‌ها و فضای مجازی چون سرعت اهمیت دارد، دقت در ترجمه قربانی می‌شود که امروز شاهد آن هستیم. حتی شاهد تغییر ساختارهای زبانی هستیم که به کتاب‌ها و ... نیز دارد راه پیدا می‌کند. یک زمانی شورایی داشتیم به نام شورای ویرایش؛ اما امروز این شورا تقریباً از بین رفته است. در برنامه‌های تلویزیونی شاهد هستیم که با دایرۀ بسیار کوچکی از واژگان، تمامی برنامه‌ها ساخته می‌شود که پر از اشکالات مختلف نیز هست. عمدتاً واژگان کلیشه‌ای و تکراری را می‌شنویم.»
صالحی در انتها عنوان کرد: «ما بیشترین ضربه را از مسیر ترجمه به نوآموزان و فرزندان این مرز و بوم وارد می‌کنیم. ای کاش به کتاب‌هایی جایزه بدهیم و به آنها توجه کنیم که از لحاظ زبان فارسی نیز برجسته باشند. این کار را ما در انجمن ویرایش و درست‌نویسی داریم پیگیری می‌کنیم که ان‌شاءالله انجام دهیم. تا روحیۀ مطالبه‌گری در همۀ ما وجود نداشته باشد، این مشکلات حل نخواهند شد.»
 
در ادامۀ نشست، محمد یوسفی، سرویراستار و مترجم، به سخنرانی پرداخت. وی گفت: «زبان پدیده‌ای اجتماعی است که پیوسته در حال تحول است. مثل پوشاک که در طول زمان تغییر می‌کند و واژه‌های مربوط به آن‌ها نیز متفاوت می‌شود. تحول زبان ناشی از تحول زندگی است. به طور کلی زبان را می‌شود این گونه تقسیم بندی کرد: واژه، ساختار و آوا. تحول در حوزۀ واژه در طول زمان بیش از همه است. ساختار با سرعت کمتر و سطح آوا بسیار کم‌تحول‌تر است؛ حتی در مواجهۀ زبان‌ها با یکدیگر.»
وی افزود: «گرته‌برداری یا ترجمۀ قرضی یا ترجمۀ لفظ به لفظ باعث غنای زبان در سطح واژه می‌شود؛ اما ملاک‌هایی دارد. گرته‌برداری خود چند سطح دارد که عبارت‌اند از واژگانی، نحوی یا ساختاری و معنایی. گرته‌برداری خیلی موجب غنای زبان می‌شود؛ البته به چند شرط. یکی اینکه برای آن مفهوم، از پیش واژه‌ای نداشته باشیم. دیگر اینکه موجب کج‌فهمی و سوءبرداشت نشود.»
یوسفی سپس گفت: «تعبیر قرضی یا ترجمۀ مفهومی نیز وجود دارد اما متفاوت است. در این روش واژه از لحاظ مفهومی بررسی می‌شود و عصارۀ آن به قالب زبان دیگر در می‌آید. تبادل قرضی نیز وجود دارد و آن این است که پس از مواجهه زبان با زبان ناآشنا از واژگانی استفاده شود که پیشتر در زبان خود وجود داشته است.
وی در انتها گفت: «سه نوع گرته‌برداری ناروا داریم که بیشتر در حوزۀ تکنولوژی وجود دارد. اینها عبارت‌اند از مفاهیم توسعه، معرفی و برنامۀ کاربردی. توسعه یعنی چیزی به وجود آمده و در گام بعدی گسترش پیدا می‌کند؛ اما در متون ترجمه‌ای می‌بینیم که گاهی به جای «ایجاد کرد» به کار گرفته شده است. یعنی کلمۀ (develop) در زبان انگلیسی گاهی به معنای «ایجاد کردن» به کار برده می‌شود. در مفهوم معرفی نیز یکی از معانی این کلمه در زبان انگلیسی (introduce) یعنی «عرضه کردن» یک چیز در بازار است. لفظ برنامۀ کاربردی (application) نیز مثال دیگر است. در انگلیسی (apply) مفهومی از «کاربرد» و «به کار بردن» است؛ در حالی که در فارسی در کلمۀ برنامه یا نرم‌افزار، لفظ کاربرد نیز در آن وجود دارد و نیازی به استفاده از تعبیر کاربردی نیست.»