معمای یک راهپیمایی
چهارشنبه 24 بهمن 1397

نگاهی به کتاب «جامعه‌شناسی راهپیمایی 22 بهمن»

معمای یک راهپیمایی

ما عمدتاً تصور می‌کنیم که انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره) جمهوری اسلامی، بسیج، رهبر انقلاب، شهدا و دیگر پدیده‌های خُرد و کلان انقلاب اسلامی ایران را می‌شناسیم و به همین دلیل مواجهه با آن‌ها اعجاب ما را برنمی‌انگیزد. در این میان یکی از تلاش‌های جامعه‌شناسانه که سعی کرده این خلأ را پر کند و کمی توازن و تعادل را به جامعه‌شناسی برگرداند، کتاب «جامعه‌شناسی راهپیمایی 22 بهمن»، به اهتمام حجت‌الاسلام علی جعفری است.

علم جامعه‌شناسی، به‌طور معمول و طبیعی به مطالعه پدیده‌های جمعی و انبوه و دربرگیرنده علاقه‌مند است و مشروعیت این دانش در توجه به چنین پدیده‌هایی است. یکی از پدیده‌های جمعی و دربرگیرنده، اجتماعات و تظاهرات گسترده‌ای است که به بهانه‌های مختلف در جوامع اتفاق می‌افتد. در این زمینه هم نظریات گوناگونی در جامعه‌شناسی ارائه شده است.


 این گزاره‌ها در شرایط طبیعی علم همواره صادق است؛ اما وقتی یک پدیده جمعی، انبوه، تکرارشونده، دربرگیرنده و خاص در جامعه‌ای اتفاق می‌افتد و جامعه‌شناسی به آن توجهی نمی‌کند، یعنی این علم در شرایط طبیعی خود به‌سر نمی‌برد. یکی از مثال‌هایی که می‌تواند غیرطبیعی بودن جامعه‌شناسی در ایران را نشان دهد عدم توجه به «راهپیمایی 22بهمن» به‌مثابه فراگیرترین، شلوغ‌ترین و مکررترین پدیده اجتماعی ایران، در 40 سال گذشته است. البته نمی‌توان با تئوری توطئه لزوماً و صرفاً این بی‌توجهی را ناشی از اراده‌های خاص یا پشت پرده دانست؛ چرا که دلبستگان انقلاب اسلامی هم آنچنان که باید و شاید به این پدیده‌ها توجه نکرده‌اند. شاید یکی از مهم‌ترین علل، حجاب معاصرت بر این پدیده باشد که راهی جز «آشنایی‌زدایی» برای مطالعه و بازشناسی و زدودن این حجاب از انقلاب و پدیده‌هایش نباشد. آشنایی‌زدایی یعنی شما از چیزهایی که از فرط نزدیکی و همیشگی بودن، به آن فکر نمی‌کنید، حجاب غفلت و روزمرگی را کنار بزنید و دوباره آن را بشناسید. این راهبرد به‌ویژه در شناخت مسائل تاریخی و اجتماعی ایرانِ چهار دهه گذشته بسیار راه‌گشاست. ما عمدتاً تصور می‌کنیم که انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره) جمهوری اسلامی، بسیج، رهبر انقلاب، شهدا و دیگر پدیده‌های خُرد و کلان انقلاب اسلامی ایران را می‌شناسیم و به همین دلیل مواجهه با آن‌ها اعجاب ما را برنمی‌انگیزد. در این میان یکی از تلاش‌های جامعه‌شناسانه که سعی کرده این خلأ را پر کند و کمی توازن و تعادل را به جامعه‌شناسی برگرداند، کتاب «جامعه‌شناسی راهپیمایی 22بهمن»، به اهتمام حجت‌الاسلام علی جعفری است. کتاب «جامعه‌شناسی راهپیمایی 22 بهمن» را اگر چه نمی‌توان کتابی در شکل پژوهش‌های دقیق و اسلوب‌دار جامعه‌شناختی به حساب آورد؛ اما به واسطه مطرح کردن رویکردهای گوناگون به پدیده راهپیمایی 22بهمن و گردآوردن اغلب اساتید علاقه‌‌مند به تأمل درباره این پدیده، در نوع خود بی‌نظیر است. کتاب متشکل از یک پیشگفتار (به قلم علی جعفری)، یک مقدمه (به قلم دکتر حسین کچویان) و 6فصل است. عنوان فصل‌های شِش‌گانه کتاب به این ترتیب است: رویکردها و حوزه‌های راهپیمایی‌پژوهی، جامعه‌شناسیِ جامعه‌شناسی 22بهمن، راهپیمایی 22بهمن و رویکردهای «تبیینی-علی»، راهپیمایی 22بهمن و مطالعات پدیدارشناختی، راهپیمایی 22بهمن و رویکردهای نمادین و مطالعه بازنمایی‌ها، راهپیمایی 22بهمن و سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی.
نوشته‌های منتشر شده در این کتاب عمدتاً حاصل سخنرانی‌ها و گفت‌وگوهایی است که در همایش «جامعه‌شناسی راهپیمایی 22بهمن» انجام شد. در این همایش که در تاریخ 30بهمن1393 به همت پژوهشکده باقرالعلوم سازمان تبلیغات اسلامی برگزار شد، مجموعاً 12سخنرانی در قالب چهار میز  و همچنین هشت گفت‌وگوی علمی انجام شد. متونی که در این کتاب منتشر شده است، بعد از چند بار رفت و برگشت با سخنرانان و گفت‌وگوشوندگان بر غنای آن افزوده شده و صورت نهایی به خود گرفته است. در این کتاب عمده اساتید مطرحی که به مطالعه انقلاب و پدیده‌های آن علاقه‌مند هستند، سهمی دارند و رویکردهای نظری آنان ارائه شده است. اساتیدی مانند دکتر علیرضا شجاعی‌زند، دکتر تقی آزاد ارمکی، دکتر غلامرضا جمشیدی‌ها، دکتر محمدرضا جوادی‌یگانه، دکتر ابراهیم فیاض، دکتر منوچهر محمدی، دکتر محمدهادی همایون، دکتر عبدالله گیویان، دکتر علی انتظاری، دکتر ناصر فکوهی، دکتر احمد نادری، دکتر فرشاد مهدی‌پور، دکتر محمدعلی الستی، دکتر سیدمجید امامی، دکتر پرویز امینی و برخی دیگر از پژوهشگران جوان.
مقدمه دکتر حسین کچویان در کتاب همان مقاله‌ای‌است که او در تاریخ 21/11/1385 در روزنامه کیهان منتشر کرده بود. این مقاله به‌‌زعم علی جعفری، اولین و بهترین اثر نظری است که در تبیین جامعه‌شناختی راهپیمایی 22بهمن نوشته شده است و نام آن «این حضور معمایی: معمای بسیجی مستمر و سراسری» است. پس از این مقدمه مهم‌ترین گفتار کتاب به دکتر علیرضا شجاعی‌زند؛ عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس اختصاص دارد که در حکم صورت مسأله کلی برای پژوهش درباره راهپیمایی 22بهمن است. نام این گفتار «راهپیمایی 22بهمن: ندیدن و نادیده گرفتن» است و دکتر شجاعی زند که نقش مهمی در تبویب کتاب داشته است در این مقاله جنبه‌ها و ابعاد، اهمیت و ضرورت، مسأله‌مندی پدیده، وجوه پدیدارشناسانه و جنبه‌های دیگری از این پدیده را طرح مسأله کرده است.
در مقاله بعدی این کتاب خود علی جعفری صورت‌بندی کلی و مفصلی از مباحث ذکر شده در کتاب ارائه می‌دهد. تا جایی که خواندن این مقاله مفصل می‌تواند ما را در جریان محتوای مباحث قرار دهد و حتی ما را از خواندن کتاب بی‌نیاز کند. او یک ماتریس رسم می‌کند که در محور عمودی آن سه نوع تبیین «علّی»، «پدیداری» و «نمادین» قرار دارد و در محور افقی آن رویکردهای جامعه‌شناختی، ارتباط‌شناختی و آیینی قرار دارد. جعفری مطالب کتاب و رهیافت‌های نظری اندیشمندان را در این جدول جا داده است.
نوشته‌های بعدی کتاب شامل رهیافت‌هایی است که نسبت به راهپیمایی 22بهمن وجود دارد. دکتر آزاد درباره «جامعه‌شناسیِ جامعه‌شناسی راهپیمایی 22 بهمن» سخن گفته است و انتقاداتی را درباره علت نادیده گرفتن 22بهمن ارائه کرده است. دکتر جوادی‌یگانه زمینه انقلابی راهپیمایی 22بهمن را تبیین علی می‌کند و آن را تا مرز ورود به جزئیات انضمامی پدیده پیش می‌برد. دکتر فیاض زمینه‌های علی راهپیمایی 22بهمن را در قالب مبارزه حکمی یا حکمتی در مقابل فلسفی و عرفانی صورت‌بندی می‌کند.  دکتر همایون زمینه‌های علی راهپیمایی را در وجه شناختی آن به مثابه یک یوم‌الله تبیین می‌کند. دکتر گیویان تبیین علی را به سمت ماهیت جماعت‌گون زندگی ایرانیان می‌برد. دکتر انتظاری زمینه مناسکی راهپیمایی را در عزاداری‌های خیابانی عاشورایی جست‌وجو می‌کند. دکتر منوچهر محمدی راهپیمایی را در زمینه‌ای مردمی به‌مثابه ذات انقلاب اسلامی می‌بیند. دکتر احمد نادری نوعی پدیدارشناسی مقایسه‌ای میان راهپیمایی 22بهمن و کارناوال‌های کشورهای دیگر ارائه می‌دهد و تفاوت‌های آن با کارناوال‌ها را توضیح می‌دهد. دکتر الستی با استفاده از رویکرد کنش متقابل نمادین و مطالعه بازنمایی، راهپیمایی 22بهمن را تحلیل می‌کند. پرویز امینی راهپیمایی را به مثابه تجربه مردم‌شناسانه ناب و دکتر هاشمیان این راهپیمایی را به مثابه حوزه عمومی تلقی می‌کند. از این پس اگر کسی بخواهد درباره راهپیمایی 22بهمن تحقیق و پژوهش کند، این کتاب چشم‌انداز بسیار پرمحتوایی از رویکردهای گوناگون به این پدیده باز کرده است که می‌تواند مبنایی برای ایده‌یابی و تأمل بیشتر باشد. کتاب «جامعه‌شناسی راهپیمایی 22بهمن» را انتشارات سوره مهر منتشر کرده است.

 
منبع: روزنامۀ صبح نو
نویسنده: سیدعلی سیدان
نظر بدهید