250 گرم گوشت به‌جای کتاب

یکی از موضوعات مهمی که به‌صورت مشخص در میزان خرید مخاطبان اثر دارد، قیمت کتاب است؛ قیمت‌هایی که در برخی کتاب‌ها، تا سه برابر نسبت به سال گذشته افزایش پیدا کرده است. به همین بهانه به سراغ تعدادی از ناشران رفتیم و دربارۀ تأثیر این بحران بر تولید کتاب و فروش آن سؤالاتی پرسیدیم.
 
سبد حمایتی برای فرهنگ
عباس صادقی، مدیر فروش مؤسسۀ قدر ولایت، اولین نفری بود که با او صحبت کردیم. صادقی با اشاره به مشکلات حوزۀ کاغذ گفت: «در یک سال گذشته، حوزۀ کاغذ دچار مشکلاتی بود و طبیعتاً به‌تبع آن امکان چاپ محصولات جدید پایین آمد. برای مثال، انتشارات قدر ولایت تعدادی محصول باکیفیت و متنوع برای نمایشگاه امسال آمادۀ چاپ داشت که هیچ‌کدام به چاپ نرسید.»
مدیر فروش مؤسسۀ قدر ولایت ناهماهنگی بین مسئولان و نداشتن آینده‌نگری در حوزۀ چاپ و کاغذ را از جمله عوامل ایجاد این مشکل دانست و بیان کرد: «شاید بشود گفت دلیل این مشکل، کم‌اهمیت‌دانستن حوزۀ کتاب و مطالعه و در کل موضوع مهم فرهنگ است.»
وی در خصوص راهکار برای حل این مشکل توسط مسئولان گفت: «در صورتی که دولت از ناشران حمایت کند، ناشران می‌توانند با تولید محصولات متنوع، علاوه بر ارتقاء سطح فرهنگی، سرانۀ مطالعه را بهبود ببخشند.» وی در ادامه با اشاره به حمایت‌های متنوع دولت در حوزه‌های مختلف ادامه داد: «همان طور که دولت سبد‌های مختلف حمایتی برای ملت طراحی می‌کند، کتاب را هم باید به‌عنوان یک محصول در سبد فرهنگی مردم تعبیه کند و به این ترتیب از ناشران حمایت کند.»
عباس صادقی در خصوص استقبال مخاطبان از نمایشگاه امسال ابراز داشت: «با توجه به مشکلاتی که در حوزۀ کاغذ عرض کردم، امسال قیمت‌گذاری‌های ما روی برخی محصولات با افزایش مواجه بود. همین افزایش باعث می‌شد که مخاطبان از خرید کتاب‌ها منصرف شوند. بارها پیش می‌آمد که وقتی کتابی را به مخاطب معرفی می‌کردیم، مشتاق به تهیۀ آن می‌شد؛ ولی بعد از اینکه قیمت محصول را می‌فهمید، از خرید آن منصرف می‌شد.»
صادقی در ادامه ضمن بیان کاهش درصد خرید مشتریان گفت: «من به‌عنوان کسی که سی سال است در حوزۀ کتاب فعالیت می‌کنم، امسال با گِله‌هایی از سوی مخاطبان حوزۀ کتاب مواجه شدم. همچنین امسال در مقایسه با سال‌های قبل، مخاطبان کتاب‌های کمتری تهیه کردند.»
وی در انتها با اشاره به ادامۀ این روند در حوزۀ نشر افزود: «اگر این روند ادامه پیدا کند، فاصلۀ بین مخاطبان با کتاب بیشتر می‌شود و این در درازمدت آسیبی جبران‌نشدنی به کشور و به همۀ اقشار جامعه وارد می‌کند. در حال حاضر، کتاب یک عنصر مهم و تأثیرگذار در مسئلۀ فرهنگ کشور است.»
 
مشکلِ بی تدبیری
مهدی بوشهریان، مدیرعامل انتشارات ستاک هم با توجه به دغدغۀ کمبود کاغذ در ایام برگزاری نمایشگاه گفت: «با وجود بازدید رهبر انقلاب از نمایشگاه و تذکر بابت قیمت کاغذ، شاهد بودیم که باز هم قیمت کاغذ ۲۰درصد افزایش پیدا کرد. این نشان‌دهندۀ نبود نظارت و پیگیری بر وضعیت کاغذ است.»
وی در ادامه با اشاره به پیگیری‌های شخصی‌اش دراین‌باره گفت: «قبل از برگزاری نمایشگاه کتاب، به دفتر رهبری نامه‌ای فرستادم و پیشنهاد کردم که مدیریت موضوع کاغذ را به یک تیم متخصص بسپارند؛ چون به نظر من در حال حاضر، کاری از خود وزیر هم ساخته نیست.»
بوشهریان با اشاره به پیگیری از شخص وزیر ارشاد در خصوص بحران کاغذ ادامه داد: «ما در نشستی که با آقای وزیر داشتیم، با ایشان صحبت کردیم. ایشان پیگیر موضوع هستند؛ ولی گویا نتوانند به‌تنهایی کاری از پیش ببرند.»
مهدی بوشهریان افزود: «ریشۀ مشکل کاغذ را در مجوزندادن دولت برای واردات درست کاغذ به کشور می‌دانم. در حال حاضر، این واردات به‌صورت انحصاری در اختیار چند نفر است. حتی اگر بخواهیم تورم جهانی و افزایش قیمت دلار در داخل کشور را در وضعیت کاغذ مؤثر بدانیم، در وضعیت کنونی باید کاغذ حدود ۳۰درصد گران شده باشد. این در حالی است که در حال حاضر، قیمت کاغذ حدود شش برابر گران شده است.»
مدیرعامل نشر ستاک با اشاره به تأثیر قیمت کاغذ بر چاپ ادامه داد: «وقتی قیمت کاغذ افزایش پیدا کند، چاپخانه‌ها هم به‌صورت طبیعی و شاید به‌دلیل تأثیرات روانی، قیمت چاپ را افزایش می‌دهند. این در حالی است که قیمت محصولات اولیه برای چاپ مثل رنگ‌‌ها، چسب گرم، ابزارهای صحافی و دیگر ملزومات آن افزایش قیمت چشمگیری پیدا نکرده است. با این اوصاف، آن‌ها هم قیمت‌های خود را افزایش دادند و به همین دلیل، قیمت تمام‌شدۀ هر کتاب به‌صورت فزاینده‌ای صعود کرده است. در این بین، نکتۀ مهمی هم وجود دارد. در حال حاضر، این محصولاتی که در نمایشگاه می‌بینیم، محصولات چاپ‌شدۀ چند ماه گذشته است و اثر اصلی این گرانی‌ها در نیمۀ دوم سال خودش را نشان می‌دهد.»
بوشهریان دلیل بحران کاغذ را به‌طور مشخص دولت دانست و بیان کرد: «متأسفانه در دولت تدبیر و امید هیچ تدبیری برای این مسئله اندیشیده نشده است و اساساً این موضوع مسئلۀ دولت نیست. از کارخانه‌های داخلی کاغذ هم حمایت نمی‌شود و همین هم باعث تعطیلی کارخانۀ کاغذ پارس شد. با اینکه کاغذ پارس را کاغذ مرغوب و درجه یکی نمی‌دانم، از این کاغذ می‌شد برای تولید محصول استفاده کرد؛ اما دولت تدبیر و امید هیچ تدبیری برای این کارخانه نیندیشید.»
مدیرعامل نشر ستاک با اشاره به سیاست‌های دولت و تأثیر آن بر صنعت نشر گفت: «دولت با سیاست‌های غلط و ناصواب با صنعت نشر طوری برخورد می‌کند که این حوزه روزبه‌روز ضعیف‌تر می‌شود؛ تا جایی که تعدادی از ناشران در نمایشگاه امسال حاضر نشدند. مثلاً نشر یکشنبه که در سال‌های گذشته محصولات خوبی ارائه کرده بود، امسال در نمایشگاه حضور نداشت. بعد از پرس‌وجو مشخص شد که به‌علت گرانی کاغذ و تولیدنکردن محصول، این ناشر در نمایشگاه حاضر نشده است.»
مهدی بوشهریان در پایان صحبت‌هایش، با اشاره به یکی دیگر از مشکلات حوزۀ عمومی نشر عنوان کرد: «نکتۀ مهم دیگری که وجود دارد، این است که درصد زیادی از سهمیۀ کاغذ واردشده هم برای تولید کتاب‌های آموزشی و کمک‌آموزشی مصرف می‌شود؛ همین کتاب‌های قرمز، آبی و سبز و مشکی. این در حالی است که این تولیدات به مسئلۀ کتاب‌خوانی کشور کمکی نمی‌کند. یعنی این درصد از کاغذ اصلاً به چرخۀ نشر عمومی نمی‌رسد؛ در حالی که بیشتر محصولاتی که مردم استفاده می‌کنند، از محصولات ناشران عمومی است؛ اما اصل کاغذ در حوزۀ آموزشی مصرف می‌شود. من فکر می‌کنم در صورت ادامۀ این مشکلات، ناشران متوسط و ضعیف‌تر، از حوزۀ نشر خداحافظی می‌کنند و تنها ناشران بزرگ در این حوزه به فعالیتشان ادامه خواهند داد. ناشران بزرگ به‌علت داشتن نقدینگی زیاد و ارتباط‌ها و لابی‌ها در تعاونی‌های خاص، می‌‌توانند اعمال نفوذ کنند. ادامۀ این روند به تعطیلی صنعت نشر خواهد رسید.»
 
چندصد گرم گوشت به‌جای کتاب
محمدصادق رئیسی، مدیر انتشارات سولار، گزینۀ دیگری بود که سراغش رفتیم. رئیسی ده سال سابقه در حوزۀ نشر دارد و بیش از 130 جلد کتاب منتشر کرده است. او در خصوص وضعیت انتشار امسال و تولیدات جدیدش بیان کرد: «ما در سال‌های گذشته، برای نمایشگاه دست‌کم بیست کتاب چاپ اول و تعدادی تجدید چاپ داشتیم؛ اما امسال به‌علت مشکلات کاغذ، نهایتاً پنج کتاب داشتیم که این کتاب‌ها را هم متأسفانه به‌صورت دیجیتال و در تیراژ شصت یا هفتاد نسخه منتشر کردیم.»
رئيسی ضمن بیان به‌هم‌خوردن ثبات قیمت محصولات انتشاراتش افزود: «با اینکه در بین دوستان به قیمت‌گذاری مناسب مشهور هستیم، امسال نتوانستیم این روند را ادامه بدهیم. مثلاً کتاب‌هایی که در سال گذشته حدود پنج‌هزار تومان تمام می‌شد، امسال در حدود چهارده‌‌هزار تومان به فروش رسید.»
مدیر انتشارات سولار در خصوص استفاده از کاغذ داخلی، با اشاره به کیفیت این محصول گفت: «در صورتی که کاغذهای داخلی کیفیت‌های اولیه را برای چاپ داشته باشند، می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. اولویت اصلی ما در انتشارات، استفاده از کاغذ داخلی است. اما نکتۀ مهمی که در این بین وجود دارد، این است که هنگام استفاده از کاغذ داخلی، اگر در حین کار نیاز به کاغذ جدید باشیم، دیگر نمی‌توانیم با همان کیفیت و مختصات قبلی کاغذ را تهیه کنیم؛ چون کیفیت‌های کاغذ داخلی در هر پالت با پالت دیگر فرق می‌کند و این ما را با مشکل مواجه می‌کند؛ وگرنه بنده تمایل دارم از کاغذ ایرانی استفاده کنم.»
رئیسی با اشاره به مشکلات کاغذ خارجی ادامه داد: «فارغ از اینکه استفاده از کاغذ ایرانی کمک به تولید ملی است، حس نوستالژیک خوبی به مخاطب القا می‌کند؛ البته بماند که کاغذهای خارجی هم کاغذهای خوبی نیستند. کاغذهای خارجی عموماً بسیار بی‌کیفیت‌اند.»
وی در پایان، راه‌حل مشکل گرانی کاغذ را این‌گونه بیان کرد: «راه‌حل مشکل کاغذ این است که بر عملکرد واردکنندگان و فروشندگان کاغذ و گردش کار آن‌ها نظارت شود. همه می‌دانیم که این‌ها کاغذ را با دلار۴۲۰۰تومانی وارد می‌کنند؛ ولی قیمت‌ها را چند برابر حساب می‌کنند. همین موجب می‌شود که قیمت تولید کتاب بالا برود و مخاطب نمی‌تواند محصولی را که می‌خواهد، تهیه کند. در حال حاضر، مخاطب به‌دلیل همین مسئله مجبور است به‌جای تهیه یک کتاب پنجاه‌هزارتومانی، چندصد گرم گوشت برای خانه‌اش تهیه کند.»
 
مافیای کاغذ
نشر ساقی هم به‌عنوان ناشری که بیست سال در نمایشگاه کتاب حضور داشته است، از بحران کاغذ در امان نماند. محسن دریالعل، مدیرعامل نشر ساقی، با اشاره به ماجرای کاغذ گفت: «ما امسال به‌علت بحران کاغذ، نتوانستیم برخی از کتاب‌ها را تجدید چاپ کنیم. از کتاب‌هایی که به‌عنوان چاپ اول در انتشارات داشتیم، کلاً ده عنوان در نمایشگاه عرضه کردیم و بقیۀ عناوین را منتشر نکردیم. البته گفتن ندارد که اگر بحران کاغذ وجود نداشت، می‌توانستیم تعداد آن را افزایش دهیم.»
مدیر نشر ساقی با اشاره به اینکه کتاب‌هایش منابع دانشگاهی است، بیان کرد: «فارغ از چاپ جدید، چون عموماً کتاب‌های ما منبع دانشگاهی است، تجدید چاپ‌های آن هم اهمیت بسیاری دارد؛ اما به‌علت گرانی، امکان تجدید چاپ نداشتیم. چند نفری از مشتری‌ها کتاب‌های چاپ گذشته‌مان را می‌خواستند که متأسفانه نتوانستیم آن‌ها را برای امسال بازنشر کنیم.»
دریالعل در خصوص استقبال مخاطبان از نشر ساقی و خرید کتاب گفت: «در خصوص استقبال و بازدید از غرفه، تعداد کم نشده است؛ ولی وقتی به جمع فاکتورها و سند‌های مالی نگاه می‌کنیم، میزان فروش کم شده است. استقبال مخاطب‌ها را می‌توان با سبد خریدشان هم مقایسه کرد. به نظر من سبد خرید مخاطب‌ها کوچک‌تر شده است. مثلاً در سال‌های گذشته، اگر مخاطبانمان چهار یا پنج کتاب از ساقی می‌خریدند، امسال نهایتاً دو کتاب تهیه می‌کنند و این در مجموع به ضرر ناشران تمام می‌شود.»
مدیر نشر ساقی در خصوص استفاده از کاغذ داخلی گفت: «استفاده از کاغذ داخلی قطعاً کمک می‌کند. شما هر چقدر موجودی کاغذ بیشتری داشته باشید، در دام‌هایی مثل تحریم واردات و عرضه نمی‌افتید و قیمت شکسته و واقعی می‌شود.»
وی در بخش انتهایی صحبت‌‌هایش به مافیای کاغذ اشاره کرد و افزود: «شما می‌بینید که قیمت دلار تقریباً سه برابر شده است و بیشتر از این تغییر نکرده؛ ولی کاغذ تقریباً پنج یا شش و در بعضی موارد تا ده برابر گران شده است. این یعنی اینکه مافیا داریم و یعنی ربطی به دلار و ارز و تحریم ندارد. این در حالی است که همه می‌دانیم برای ورود کاغذ ارز دولتی داده می‌شود. ارز دولتی هم تقریباً۲۰درصد رشد کرده و از ۳۸۰۰ تومان به ۴۲۰۰ تومان رسیده است؛ ولی می‌بینیم که قیمت کاغذ تا نزدیک به ده برابر افزایش یافته است. همۀ این‌ها یعنی این موضوع مدیریت نشده است. یعنی در این بین، دلال‌ها فضای کاغذ را مدیریت می‌کنند و مَراجعی برای این کار وجود ندارد.»
 
فقط کاغذ داخلی
مهران عباسی، مدیر نشر قاف، شخص دیگری بود که به سراغش رفتیم. عباسی از سال 1392 در نمایشگاه کتاب حاضر بوده و ناشر تخصصی حوزۀ طنز است. وقتی از او دربارۀ تعداد آثار جدیدش در نمایشگاه امسال پرسیدیم، گفت: «دارید با من شوخی می‌کنید؛ درست است؟!»
عباسی در خصوص فعالیت خود از نمایشگاه گذشته تا امسال بیان کرد: «در نمایشگاه سال گذشته، هجده عنوان کتاب جدید منتشر کردیم و امیدوار بودیم که در سال جدید عناوین بیشتری منتشر کنیم. در برنامه‌ریزی‌هایی که برای انتشارات کردیم، به اینجا رسیدیم که علاوه بر کتاب‌های طنز، به حوزه‌هایی دیگری مثل سفرنامه با همان نگاه طنز وارد شویم؛ اما بعد از نمایشگاه سال گذشته و التهاب‌هایی که در حوزۀ کاغذ با آن روبه‌رو شدیم، عملاً این تصمیم محقق نشد.»
مدیر نشر قاف دربارۀ شروع این بحران در سال گذشته گفت: «نزدیک به نمایشگاه سال گذشته، افزایش۱۰درصدی قیمت برایمان شک‌‌آور بود؛ ولی این روزها که شاهد افزایش چندبرابری هستیم، تقریباً در برابر این جریان بی‌حس شده‌ایم. واقعیت این است که فکر نمی‌کردیم دیگر در این حوزه ادامۀ فعالیت بدهیم. بعد از نمایشگاه سال 1397، بارقه‌هایی از ورشکستگی را در انتشارات می‌دیدیم. این تغییرات حوزۀ دلار و کاغذ باعث شد که از همان عنوان‌های سال گذشته، تنها بتوانیم دو کتاب را دو بار منتشر و راهی بازار کنیم.»
عباسی ادامه داد: «این عوامل ما را به سمتی برد که از چاپ‌های چندهزارتایی افست به چاپ دیجیتال روی آوردیم. چاپ دیجیتال علاوه بر اشکالات مهمی مثل کاهش کیفیت، اشکال مهم دیگری هم دارد: باید همۀ محاسبات را به‌صورت نقدی پرداخت کنیم.»
مدیر انتشارات قاف تنها راه‌حل این مشکل را استفاده از کاغذ داخلی دانست و ادامه داد: «فکر می‌کنم تنها چارۀ این موضوع استفاده از کاغذ داخلی است؛ چون در این اوضاع بحرانی، استفاده از این کاغذ خوب است. من در همان اوایل دوران بحران کاغذ، این کار را انجام دادم و نتیجه هم گرفتم. اما نکتۀ مهم این است که در حال حاضر کاغذ داخلی نداریم. دولت هم از این صنعت حمایت نمی‌کند. تا جایی که من می‌دانم، زیرساخت‌هایی که برای کاغذ داخلی داریم، مربوط به دهۀ پنجاه است؛ البته من اطلاعات تخصصی در این حوزه ندارم و صرفاً می‌توانم به‌عنوان یک مخاطب نظر بدهم. اما در حقیقت این شوخی است که بگوییم ما نمی‌توانیم کاغذ تولید کنیم. باید زیرساخت‌های این حوزه تأمین شود تا کاغذ داخلی سهم خود را در صنعت نشر پیدا کند.»
 
اگر می‌خواهید کار نکنیم، بگویید
نادر قدیانی، مدیر انتشارات قدیانی، آخرین نفری بود که برای تکمیل این گزارش به سراغش رفتیم. وی که از سال 1362 وارد حوزۀ تخصصی کودک شده است، در خصوص سابقۀ انتشارات قدیانی گفت: «کتاب‌های کودک و نوجوان ما در دهۀ هفتاد با نام و نشان بنفشه شناخته می‌شد. کتاب‌های مخاطبان خردسال و کودک را با نام بنفشه و کتاب‌های نوجوان و بزرگ‌سالان را با نام و لوگوی قدیانی منتشر می‌کنیم.»
اولین ناشر خصوصی حوزۀ کودک و نوجوان در خصوص فعالیت این انتشارات در دو سال اخیر و مدیریت جریان کاغذ گفت: «با توجه به سابقه‌ای که از نشر قدیانی می‌دانید، ما یک ناشر حرفه‌ای هستیم که به‌صورت تخصصی در حوزۀ کتاب کودک و نوجوان فعالیت می‌کنیم. تجربۀ سال‌های گذشته، همیشه ما را بر آن داشته است که با انبارهای پر از کاغذ کار را ادامه دهیم. به همین دلیل، در یک سال‌ونیم گذشته که با بحران کاغذ مواجه بودیم، مشکلات کمتری داشتیم و توانستیم در یک دورۀ خاص با سرعت کمتری فعالیتمان را ادامه دهیم. از طرف دیگر، در ماه‌های آخر سال گذشته که توزیع کاغذ دولتی هم آغاز شد، خوشبختانه توانستیم حدود 10درصد از محصولاتمان را با کاغذ‌های توزیع‌شده تولید و منتشر کنیم.»
قدیانی دربارۀ ادامۀ فعالیت انتشارات در زمان بحران و تیراژ آثارش ابراز کرد: «تا چند ماه آینده با سرعت کمتری چاپ می‌کنیم. از طرف دیگر، با توجه به اینکه کارهای ما رنگی است و کار رنگی پیچیدگی‌های خودش را دارد، با تیراژ حدود ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ نسخه کار را منتشر می‌کنیم. همچنین پ کتاب‌های سیاه و سفید که عموماً رمان هستند، بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ نسخه تیراژ دارند که آن‌ها را هم منتشر می‌کنیم.»
مدیر انتشارات قدیانی در ادامه گفت: «‌تا قبل از این، برای تولید هر محصول، یک برنامه‌ریزی هجده‌ماهه می‌کردیم تا به نتیجه برسیم؛ اما با توجه به معضلاتی که برای کاغذ به وجود آمده است، این بازه به حدود هشت ماه رسیده است تا اگر برای هشت ماه آینده کاغذ وجود داشته باشد، بتوانیم کتاب‌ها را تجدید چاپ کنیم و اگر هم کاغذی وجود نداشته باشد، به برنامه‌ریزی‌مان آسیبی نرسد.»
قدیانی به‌عنوان کسی که از دهۀ شصت در حوزۀ نشر فعالیت می‌کند، در خصوص افزایش قیمت‌های آثارش گفت: «از کتاب‌هایی که ما داشتیم، حدود ۲۵۰۰ عنوان اصلاً گران نشده و تنها ۵۰۰ نسخۀ آن با توجه به قیمت کاغذ گران شده است.»
قدیانی ادامه داد: «در نمایشگاه امسال ۲۳۳ عنوان کتاب جدید عرضه کردیم. خوشبختانه چون برای نمایشگاه از ابتدای سال گذشته مشغول فعالیت بودیم، با مشکل کمتری مواجه شدیم و تا این لحظه بحران کاغذ تأثیر خاصی بر ما نداشته است.»
مدیر انتشارات قدیانی ضمن ابراز خشنودی از استقبال مخاطبان نمایشگاه افزود: «میزان بازدید مخاطبان ما همیشه خوب بوده است. ولی ما از شورای سیاست‌گذاری نمایشگاه گله‌مندیم؛ چون آن‌ها امسال یک بند به قرارداد نمایشگاه اضافه کردند که این بند کارمان را مشکل کرد. شاید تنها دلیلی که به نسبت سال‌های قبل، استقبال از طرف مخاطب با مشکل مواجه شد و به نظرم بیشتر مخاطبان آسیب دیدند، همین باشد. در این بند آمده است که ناشرانی که در فضای مسقف نمایشگاه فعالیت می‌کنند، حداکثر فضایی که می‌توانند داشته باشند، حدود ۲۵۰ متر است. این عملاً ضربۀ بزرگی به ما زد. اگر سیاست وزارت ارشاد این است که بخواهد ناشران بزرگ کار نکنند، زودتر اعلام کند که ما فعالیت نکنیم. چند روز مانده به نمایشگاه، با ابلاغ این سیاست عملاً دستمان بسته شد. ما در دوره‌های گذشتۀ نمایشگاه کتاب حدود  چهارصد متر مساحت داشتیم. امسال غرفه‌مان ۲۵۰ متر است با ستون‌های بزرگی که در وسط غرفه وجود دارد. مخاطبان و مردم به‌سختی گردش می‌کنند و از ما گله می‌کنند که شما به‌علت صرفه‌جویی در هزینه‌ها غرفه‌تان را کوچک کرده‌اید؛ ولی عملاً این‌طور نیست.»
قدیانی دربارۀ استفاده از کاغذ داخلی گفت: «من از وضعیت کاغذ تحریر داخلی در پنج سال گذشته بی‌خبرم. نه کاغذ پارس و نه کاغذ مازندران وجود ندارد. تا پیش از آن، ما از کاغذ مازندران استفاده می‌کردیم. کاغذ خوبی هم بود و راضی بودیم. کاغذ مازندران شبیه به کاغذ بالکی است. در حال حاضر، کاغذ تحریر داخلی سراغ ندارم که بشود با آن کار کرد. اگر حرف از کاغذ داخلی زده می‌شود، احتمالاً در حوزۀ کارتن و مقوای بسته‌بندی است. اگر کاغذ داخلی در حوزۀ تحریر وجود داشته باشد، قطعاً از آن استفاده می‌کنم.»