آتش بی‌تدبیری بر جان کاغذ

 
مهم‌ترین سؤال دربارۀ گرانی کاغذ این است که چرا شتاب افزایش قیمت این کالای استراتژیک از افزایش نرخ ارز بیشتر بوده است؟ سؤال ساده‌تر این است که چرا با اینکه نرخ ارز سه برابر شد، کاغذ شش برابر گران‌تر فروخته شد؟
پاسخ به این سؤالات چندین بعد دارد و حتی اگر نرخ کاغذ را با ارز آزاد محاسبه کنیم، می‌شود برای آن توجیه اقتصادی یافت؛ اما بررسی‌ها نشان می‌دهد عوامل غیراقتصادی نقش پررنگ‌تری در رخ‌دادن این اتفاق دارد. در مطلب پیش رو، همۀ ابعاد این اتفاق بی‌سابقه را بررسی می‌کنیم.

1. کاهش ارزش پول ملی: شاید راحت‌ترین پاسخ به این سؤال که چرا قیمت کاغذ با سرعتی باورنکردنی گران شده، این است که ارزش پول ملی کاهش یافته است. بررسی عوامل کاهش ارزش پول ملی می‌تواند به بازشدن این گره کمک کند. این عوامل عبارت‌اند از:

الف. برتری‌یافتن پرداخت‌ها بر دریافت‌های ارزی. به عبارتی، خرج بیشتر از دخل باشد؛
ب. افزایش نرخ تورم داخلی به هر دلیل؛ از چاپ پول بی‌پشتوانه و افزایش اعتبارات بانکی گرفته تا کاهش رشد اقتصادی؛
ج. نفتی‌بودن بودجه؛
د. کسری در بودجۀ عمومی کشور و محقق‌نشدن درآمدهای پیش‌بینی‌شده؛
ه. دورنمای سیاسی و اقتصادی مبهم و پیش‌بینی‌ناپذیر؛
و. افزایش حجم نقدینگی؛
ز. کاهش تولید ملی و افزایش واردات؛
ح. افزوده‌شدن سالیانۀ بخش‌های غیرمولد به بودجۀ دولت و به‌دنبال آن، فربه‌شدن بدنۀ دولت و سازمان‌ها و ارگان‌های هزینه‌بر و غیر‌مفید؛
ط. تحریم‌های بین‌المللی.
باید بپذیریم که علت اصلی و اساسی کاهش ارزش پول ملی، سیاست‌های غلط دولتی بوده و تحریم فقط در بروز و تشدید آن مؤثر بوده است. اگر بگوییم مهم‌ترین عامل به‌وجودآمدن بحران کاغذ کاهش ارزش پول ملی بوده، حرفی گزاف نزده‌ایم.
 

2. افزایش هزینۀ تهیۀ کاغذ: مسئولان عنوان کرده‌اند قیمت ارزی که به کاغذ و مقوا اختصاص یافته است،‌ از ابتدای سال 1397 برای کاغذ تحریر از 3800 تومان به 4200 تومان و برای کاغذ گلاسه و مقوای بسته‌بندی از 3800 تومان به حدود 8000 تومان (ارز نیمایی) افزایش یافته است. بعضی از کارخانه‌ها دیگر حاضر به همکاری با ایران نیستند و مابقی تأمین‌کنندگان قیمت‌های فروش خود را افزایش داده‌اند. قیمت حمل به ایران تا تنی 100 یورو گران‌تر شده است. هزینۀ انتقال پول به بانک‌های خارجی نیز افزایش یافته و شامل 8 تا 9درصد کارمزد می‌شود؛ بنابراین، قیمت تمام‌شدۀ کاغذ نسبت به ابتدای سال افزایش جدی داشته است. جالب اینکه همین تخصیص ارز دولتی نیز در مقطعی متوقف شد و کاغذ با ارز نیمایی و ارز آزاد محاسبه شد. یعنی کاغذی که تا سال 1396 با دلار 3800 تومان وارد می‌شد، با دلار 13هزار تومان تا 16هزار تومان وارد شد. به‌عبارت بهتر، می‌شود گفت در مقطعی، قیمت ارز تا پنج برابر قیمت اولیه گران شد. البته به‌طور کلی، به ادعای دولت برای واردات کاغذ ارز نیمایی تعلق گرفت و این بدان معناست که برای واردات کاغذ، نرخ ارز حدود سه برابر شد؛ اما عرضه‌کنندگان کاغذ را بیش از شش برابر گران‌تر فروختند و این مسئله آشفتگی گستردۀ بازار را نشان می‌دهد. طبیعی است که در چنین شرایطی، قیمت کاغذی که باید با ارز دولتی وارد شود، گران شود. افزایش هزینه‌ها نیز در این شرایط مزید بر علت شد تا وضع کاغذ بحرانی‌تر شود.


3. نظارت ضعیف: در کشور کاغذ با ارز 4200تومانی وارد شده بود؛ اما با قیمت ارز 13هزار تومانی فروخته شد. این فقط یک معنا دارد: نظارت‌نکردن. واردکنندگان بسیاری به‌علت سوءاستفاده از ارز دولتی محاکمه شدند و حتی شخصی با لقب «سلطان کاغذ» بازداشت شد. حجم بگیروببندهای قضایی در حوزۀ کاغذ نیز بی‌سابقه بوده و منجر به محکومیت‌های سنگین در دستگاه قضا شده است. این مسئله نشان می‌دهد که دولت در تخصیص و تأمین ارز واردات کاغذ به‌شدت بی‌تدبیری کرده و توانایی جلوگیری از سوءاستفاده را نداشته است.


4. برهم‌خوردن تعادل عرضه و تقاضا: یکی از علل مهم ایجاد بحران کاغذ، برهم‌خوردن تعادل عرضه و تقاضا بود. با توجه به گرانی ارز و افزایش بیم گران‌ترشدن کاغذ، تقاضا افزایش چشمگیری یافت. تولیدکنندگان محصولات کاغذی مانند ناشران و روزنامه‌چی‌ها تقاضای معمولی را افزایش دادند تا عملاً کاغذ به کالایی سرمایه‌ای تبدیل شود. یعنی هرکس بیشتر کاغذ انبار می‌کرد، سود بیشتری می‌کرد؛ چون گرانی کاغذ را به‌راحتی می‌شد پیش‌یبینی کرد. فراموش نکنیم هفت ماه آینده، انتخابات مجلس در کشور برگزار می‌شود و انتخابات ایران یکی از انتخابات‌های پرهزینه از لحاظ استفاده از کاغذ محسوب می‌شود. به‌علت علاقۀ کاندیداها به تبلیغات سنتی و استفاده از پوستر، همواره در ایام انتخابات فروشندگان کاغذ قیمت‌ها را افزایش می‌دهند و قطعاً انتخابات پیش رو، سود تضمین‌شده‌ای را برای کاغذداران کنار می‌گذارد. افزایش شدید تقاضا و به‌وجودآمدن تقاضای انتظاری، بر آتش گرانی کاغذ دمید و می‌دمد و خواهد دمید.


5. احتکار: از همان ابتدا که سیگنال‌های گرانی کاغذ به وجود آمد، محتکران دست‌به‌کار شدند. در کشور به اندازۀ نیاز همیشگی کاغذ وجود داشت؛ اما هیچ‌کس نمی‌دانست کجاست. محتکران به‌راحتی به گرانی کاغذ دامن زدند و سود بردند و این سود به بهای ازبین‌رفتن بسیاری از مشاغل مرتبط با کاغذ شد.