مبهم و شتاب‌زده

 ابهام زیادی دارد
حسین شاهمرادی، مدیر انتشارات امیرکبیر درباره لایحه حمایت از مالکیت فکری و معنوی که در مجلس شورای اسلامی در حال بررسی است، گفت: ما قبلا تعدادی قانون مثل قانون سال 1348 داشتیم که مسائل مربوط به مالیکت ادبی و هنری را بررسی و قانون‌گذاری کرده بود. اتفاقا قوانین خوبی بود و تا حدی هم با قوانین جهانی منطبق بود؛ البته برخی تفاوت‌هایی هم داشت که به خاطر شرایط جهانی بود که هنوز هم برقرار است. در سال‌های اخیر مسوولان خیلی علاقه‌مند بودند به کنوانسیون‌های این حوزه بپیوندیم که تا امروز اتفاق نیفتاده است و زمانی که از پاسخ به سوالات مخالفان الحاق درماندند راهی دیگر را برای هموار‌کردن پیوستن به این معاهده انتخاب کردند. این لایحه که در مجلس در حال تصویب است، همان معاهده برن نیست و تفاوت‌های جدی دارد خصوصا در قانون اولین انتشار، اما نکته این است که یک گام به سمت معاهده برن نزدیک می‌شویم در حالی که شرایط آن به نفع ما نیست.
شاهمرادی درباره اینکه آیا این قانون خلأ قوانین قبلی را تکمیل می‌کند یا خیر هم گفت: قانون جدید یک آشفتگی ایجاد می‌کند. البته سعی کرده مفصل‌تر به مسائل بپردازد. ضمن اینکه ابهامات و سوالات زیادی را ایجاد کرده است. ادبیات قانون اصلا درست نیست؛ همین قانون کنونی در حال اجرا با وجود وضوح کامل برخی تفاسیر آن مشکل ایجاد می‌کند اما قانون کنونی هم زبانش مشکل دارد و هم یکدستی‌هایی ایجاد کرده که باعث آشفتگی شده است. آنجایی‌که این قانون به سمت برن می‌رود آنجایی است که ماده 22 قانون سال 48 درباره اولین انتشار کتاب در ایران را مورد حمایت قرار می‌داد اما در قانون جدید شرط همزمانی را به قانون اضافه کرده که در قانون بین‌المللی هست و یک امتیاز به پدیدآورنده خارجی می‌دهیم بدون اینکه امتیاز بگیریم. در حال حاضر در قانون داخلی نیازی به کسب اجازه از نویسنده خارجی برای ممیزی نیست؛ البته برخی ناشران اجازه می‌گیرند اما در هر صورت شرط انتشار کتاب نبود اما در قانون در حال تصویب این امکان وجود ندارد و اگر تصرفی شود آن فرد خارجی می‌تواند طبق قانون داخلی از ما شکایت کند. البته باید گفت این قانون با قانون ممیزی شورای عالی انقلاب فرهنگی در تعارض نیست. اینجا می‌گوید اگر می‌خواهی ممیزی کنی حتما باید اجازه پدیدآورنده باشد و اگر اجازه نداد حق انتشار نداری و این طبیعتا در شرایط تحریم علمی ما می‌تواند مشکل جدی ایجاد کند
مدیر انتشارات امیرکبیر این سوال را هم که آیا هیچ ‌نکته مثبتی در قانونی که در حال تصویب است، وجود ندارد اینگونه پاسخ گفت؛ نمی‌توانم بگویم هیچ، ‌ولی نسبت نقاط منفی به مثبت آن خیلی زیاد است. در سال‌های اخیر این لایحه تغییرات زیادی کرده است. نسخه اولیه حتی قانون اولیه انتشار را هم نداشت. نکات مهمی در این قانون وجود دارد اما ابهام و تناقض هم زیاد به چشم می‌خورد. بعضا ردپای اشخاص و آدم‌ها و منافع آنها را در تنظیم قانون می‌بینیم. در قانون قبلی 30 سال پس از مرگ مولف کتاب‌ها آزاد می‌شد که در اصلاحیه بعدی به 50 سال رسید. در ماده 40 لایحه کنونی هم به نویسندگانی که از شهدا هستند 30 سال اضافه شده است که مشخص می‌شود چه کسی از این منافع بهره می‌برد.
نکته پایانی سخنان شاهمرادی پاسخ به این سوال بود که این قانون در بحث داخلی آیا اوضاع را سامان می‌دهد؟ که گفت: ابهامات این قانون آشفتگی را زیاد می‌کند. ما قبلا یک قانون برای ترجمه و یک قانون برای تالیف داشتیم ولی الان همه را یکی دیده‌اند که مشکلات را زیاد می‌کند.
شتاب‌زدگی دارد
سعید مکرمی،‌ مدیر نشر اسم هم از جمله ناشرانی است که آثار زیادی در بخش ترجمه و تالیف دارد. او هم درباره لایحه حمایت از مالکیت فکری و معنوی نظراتی دارد که در گفت‌وگو با وی آن را بررسی کردیم. سعید مکرمی درباره این لایحه می‌گوید: طبیعتا هر لایحه و پیشنهادی یک نکات مثبت و منفی دارد که همه آنها باید با هم دیده شوند. حداقل این لایحه مقداری با شرایط فعلی نشر همخوان است. ادبیات فعلی آن با شرایط نشر تطبیق دارد و قالب‌های مختلف نشر در آن دیده شد اما نکته مهم‌تر این است که یک شتابزدگی‌ای رخ داده است. مثلا در بخش ترجمه تعهداتی را به مترجم و ناشر ایرانی تحمیل می‌کند اما در تالیف حمایت خاصی نمی‌کند. در بخش ترجمه ناشر ایرانی متعهد به اجازه ناشر خارجی می‌شود که البته اشکالی ندارد اما در شرایطی که از ناشر داخلی حمایت خاصی نمی‌شود این کار یعنی گران‌شدن کتاب باعث افزایش هزینه‌های زیادی می‌شود که به ضرر ناشران خصوصا بخش خصوصی خواهد بود. قانون برن از سال‌های قبل از انقلاب هم در ایران اجرا نشده است و ربطی به اوضاع کنونی ندارد. صنعت نشر ما مثل بیماری است که نمی‌توانیم او را در ورزش‌های سنگین شرکت دهیم. البته نباید دست‌درازی کرد ولی وقتی از نویسنده داخل و ناشری که تولید دارد، حمایت نمی‌شود و هر دفعه با بحران‌هایی مثل کاغذ مواجه هستیم، این کار ضرر زیادی می‌زند.
مکرمی ادامه می‌دهد: وقتی وارد خود قرارداد می‌شویم ناشر یکسری تعهدات را می‌پذیرد اما در بندها با موارد عجیبی مواجه می‌شود؛ مثلا بند 18 گفته هر کسی می‌تواند هر اثری را تکثیر کند. سال گذشته درباره قاچاق کتاب مطالب زیادی گفته شد و با این کار انتشار تک‌نسخه‌ای کسی نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد. کتابی که ناشر دارد و در بازار هست قطعا مصرف شخصی دارد و این مساله باعث سوءاستفاده شخصی می‌شود و دیگر دست نویسنده و ناشر به هیچ‌ قانونی بند نیست. ماده دیگر این لایحه طول حمایت اثر از آثار نویسندگان مرحوم است که 30 سال دیگر هم اضافه شده و وجاهتی ندارد و مشخص نیست چرا وقتی متفکری اثری تولید کند ولی به رحمت خدا نرود، حمایت نمی‌شود ولی اگر نویسنده‌ای با اثری ضعیف شهید شود، فرق دارد، در حالی که ما با اثر مواجه هستیم، نه با نوع فوت افراد. در بخش‌هایی لایحه مغفول و گنگ است و جا برای سوءاستفاده باز است.
به گفته مدیر نشر اسم، قوانین قبلی از نویسنده ایرانی حمایت می‌کرد و فقط نیاز به به‌روزرسانی داشت و این‌همه گیر نداشت که فقط ابهامات را زیاد می‌کند و به خاطر گنگی دست سوءاستفاده‌کنندگان را باز می‌گذارد. قانون فعلی گویاتر و رساتر است ولی لایحه فعلی نکات عجیبی دارد که کار را مشکل می‌کند. مشخص نیست چرا چنین چیزی با شتاب و عجله در مجلس تصویب می‌شود در حالی که باید بیشتر روی آن کار شود. از من به‌عنوان ناشر نظرخواهی نکردند و من خودم در رسانه‌ها دیدم و با کنجکاوی خود سراغش رفتم. ارشاد باید با اتحادیه‌های نشر در این‌باره مشورت می‌کرد که گویا این کار را نکرده است.